Sổ tay Phục hồi chức năng Lâm sàng Braddom, Ấn bản thứ hai (2026). Chương 18. Y Học Tích Hợp Trong Phục Hồi Chức Năng

Sổ tay Phục hồi chức năng Lâm sàng Braddom, Ấn bản thứ hai (2026)
Nhà xuất bản: ELSEVIER, 2026
Tác giả: David Cifu, Henry L. Lew – Dịch và chú giải: Ths.Bs. Lê Đình Sáng
(C) Bản dịch tiếng Việt bởi THƯ VIỆN Y HỌC MEDIPHARM

CHƯƠNG 18. Y HỌC TÍCH HỢP TRONG PHỤC HỒI CHỨC NĂNG

Integrative medicine in rehabilitation
Lijuan Ao; Christopher Radlicz
Braddom’s Rehabilitation Care: A Clinical Handbook, 18, 173-178.e6

Hướng dẫn nhanh

Y học tích hợp là một phương pháp tiếp cận liên ngành trong chăm sóc sức khỏe nhằm giải quyết sức khỏe toàn diện của một con người, bao gồm tâm trí, cơ thể và tinh thần. Mô hình toàn diện này trao quyền cho cá nhân tích cực tham gia vào việc chăm sóc bản thân, trong khi bác sĩ phục hồi chức năng hợp tác với bệnh nhân để giúp đạt được các mục tiêu. Với sự hiện diện ngày càng tăng của chăm sóc sức khỏe bổ sung và tích hợp, chương này cung cấp một cái nhìn tổng quan quan trọng về các phương pháp và triết lý từ các hệ thống y học phi phương Tây, các phương pháp thực hành tâm trí-cơ thể, các liệu pháp và ứng dụng dinh dưỡng để giúp tối ưu hóa kết quả điều trị cho bệnh nhân.

CÁC HỆ THỐNG Y HỌC TOÀN DIỆN (HÌNH 18.1)

Chăm sóc sức khỏe bổ sung và tích hợp (Complementary and integrative health care – CIH) kết hợp các phương pháp thực hành và triết lý của các phương pháp tiếp cận phi phương Tây vào y học phương Tây để chẩn đoán và điều trị bệnh tốt hơn.

Y học cổ truyền Trung Quốc (Hình 18.2) bắt nguồn từ triết học Đạo giáo với mục tiêu cân bằng hai lực bổ sung là âm và dương. Chẩn đoán có thể bao gồm xem mạch và lưỡi; các phương pháp điều trị bao gồm kê đơn thảo dược, điều chỉnh chế độ ăn, châm cứu, mát-xa, tập thể dục và thiền định.

Ayurveda có nguồn gốc từ Ấn Độ và dựa trên lý thuyết về ba dosha, hay Tridoshas (các yếu tố của sinh lực hoặc năng lượng), luôn phấn đấu để đạt được trạng thái cân bằng như một phương tiện để có sức khỏe tốt. Điều chỉnh chế độ ăn, kê đơn thảo dược, yoga và mát-xa là tất cả các thành phần của phương pháp này.

Vi lượng đồng căn (Homeopathy) được phát triển ở Đức và dựa trên hai lý thuyết: lấy độc trị độc (tức là bệnh có thể được điều trị hoặc chữa khỏi bằng một chất gây ra các triệu chứng tương tự ở người khỏe mạnh), và quy luật liều lượng tối thiểu (tức là nguyên tắc pha loãng hoặc tác dụng sẽ lớn hơn ở liều lượng thuốc thấp nhất).

Y học tự nhiên (Naturopathy) xuất phát từ châu Âu và nhấn mạnh việc tăng cường sức khỏe và phòng ngừa bệnh tật. Phương pháp này thường sử dụng điều chỉnh chế độ ăn, thảo dược, thực phẩm bổ sung, liệu pháp thủ công, vi lượng đồng căn và tập thể dục để tối ưu hóa sức khỏe.

Y học chức năng (Functional medicine) nhằm giải quyết nguyên nhân gốc rễ của bệnh tật thông qua các phương pháp điều trị cá nhân hóa dựa trên các yếu tố di truyền, sinh hóa và lối sống.

CÁC PHƯƠNG PHÁP THỰC HÀNH TÂM TRÍ VÀ CƠ THỂ

Các phương pháp thực hành tâm trí

Thiền định và chánh niệm (Hình 18.3) thường nhằm mục đích thư giãn và giảm căng thẳng thông qua việc tập trung chú ý vào một đối tượng, cảm giác, suy nghĩ hoặc các cụm từ lặp đi lặp lại. Thiền chánh niệm cải thiện các chỉ số về đau, trầm cảm và nhiều chỉ số chất lượng cuộc sống về sức khỏe thể chất và tinh thần. Giảm căng thẳng dựa trên chánh niệm được xây dựng dựa trên phương pháp thực hành này thông qua việc kết hợp yoga với thiền chánh niệm để khám phá trải nghiệm của cá nhân trong bối cảnh điều chỉnh suy nghĩ, cảm giác thể chất và cảm xúc, và ký ức để giảm bớt khổ đau và giúp thúc đẩy sự thấu hiểu và chấp nhận. Phương pháp tiếp cận đa diện này đã được chứng minh là làm giảm đau và các hạn chế chức năng ở những người bị đau thắt lưng mạn tính, đồng thời cải thiện các triệu chứng của những người bị rối loạn căng thẳng sau sang chấn (PTSD).

Liệu pháp hình ảnh có hướng dẫn yêu cầu người tham gia hình thành một hình ảnh tinh thần về một tình huống thư giãn trong khi nhận biết các cảm giác trải qua. Phương pháp này có hiệu quả trong việc giảm đau và lo âu, cải thiện chất lượng cuộc sống và chức năng ở bệnh nhân đau đầu mạn tính, và được báo cáo là làm giảm thời gian nằm viện sau phẫu thuật ở bệnh nhân chấn thương chỉnh hình.

Thôi miên đòi hỏi việc thu hẹp sự tập trung một cách có chủ ý, cho phép sự phân ly giữa nhận thức và hành vi để hành động mà không cần tự ý thức. Phương pháp này đã được ca ngợi vì tác dụng giải tỏa của nó, có tương quan với việc giảm đau và lo âu ở bệnh nhân bỏng, và đang chứng tỏ ứng dụng rộng rãi trong chăm sóc giảm nhẹ.

Cầu nguyện là một thực hành tâm linh trong đó cá nhân đi vào trạng thái thiền sâu, thường có liên quan đến một thực thể thiêng liêng. Cầu nguyện thường được thực hiện để điều hòa căng thẳng và giảm bớt bệnh tật, với cầu nguyện thay là một biến thể phổ biến.

Liệu pháp nghệ thuật sáng tạo thường kết hợp nghệ thuật, âm nhạc hoặc khiêu vũ như một phương tiện biểu đạt và giao tiếp để cải thiện chức năng ở những người bị bệnh và chấn thương. Các liệu pháp này có thể làm giảm lo âu và cải thiện chức năng thể chất và chất lượng cuộc sống.

Các liệu pháp vận động

Vận động chánh niệm là sự kết hợp giữa hoạt động thể chất, chánh niệm, hơi thở và các thực hành tâm linh hoặc tạo năng lượng. Việc thực hành phương pháp này giúp giảm các triệu chứng trầm cảm và rối loạn tâm thần, đồng thời cải thiện sức khỏe và các mối quan hệ xã hội.

Thái cực quyền (Hình 18.4) là một hình thức võ thuật bao gồm một loạt các động tác được thực hiện chậm rãi, sử dụng hơi thở đồng bộ, có kiểm soát để tạo ra năng lượng và khai thác sức mạnh. Thái cực quyền đã cho thấy lợi ích đặc biệt trong điều trị thoái hóa khớp, bệnh Parkinson, bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD), phòng ngừa té ngã và duy trì chức năng nhận thức.

Khí công là một phương pháp vận động tích hợp cơ thể, hơi thở và tinh thần thông qua các lời khẳng định, luyện thở, thiền định và liệu pháp hình ảnh có hướng dẫn hoặc hình dung. Mục đích của khí công là kiểm soát “khí” để phòng bệnh, thúc đẩy quá trình tự chữa lành và tăng tuổi thọ. Các nghiên cứu về phương pháp này đã chứng minh khả năng giảm các triệu trương trầm cảm, giảm đau và viêm, cải thiện chất lượng cuộc sống và chức năng ở bệnh nhân COPD và bệnh nhân suy nhược cơ thể.

Yoga (Hình 18.5) tồn tại dưới nhiều hình thức nhưng thường bao gồm các tư thế giãn cơ, tăng cường sức mạnh, thiền định và các bài tập thở. Yoga mang lại những tác động tích cực đến hệ thần kinh tự chủ của tim và hệ thống dưới đồi-tuyến yên. Việc luyện tập có thể làm giảm viêm, căng thẳng và đau mạn tính ở người tham gia, đồng thời cải thiện huyết áp và thăng bằng. Các nghiên cứu chứng minh lợi ích của yoga ở những người bị đau thắt lưng và các hội chứng đau mạn tính.

Pilates nhấn mạnh vào việc phát triển sức mạnh cốt lõi và sự thẳng hàng của cột sống để cải thiện thể lực tổng thể thông qua sự phối hợp của cơ thể, tâm trí và tinh thần. Pilates có liên quan đến việc cải thiện tư thế, trương lực cơ, thăng bằng và sự linh hoạt của khớp, đồng thời giảm căng thẳng và áp lực. Phương pháp này đã được các vận động viên sử dụng để rèn luyện thể lực và bởi các bệnh nhân bị đau và khuyết tật.

Phương pháp Feldenkrais sử dụng các chuyển động chánh niệm để mở rộng nhận thức của bệnh nhân về thói quen và sự căng thẳng của cơ thể, từ đó thúc đẩy tầm vận động, sự linh hoạt, khả năng di chuyển và phối hợp. Phương pháp này giúp cải thiện hiệu quả của các chuyển động thể chất, đau lưng mạn tính liên quan đến cột sống, thăng bằng, chất lượng cuộc sống và bù đắp cho những suy giảm liên quan đến tuổi tác.

Các liệu pháp cơ sinh học

Châm cứu (Hình 18.6) là một phương pháp y học cổ truyền Trung Quốc sử dụng việc châm kim dọc theo các đường kinh lạc đã được xác định để giải tỏa tắc nghẽn và tái lập dòng chảy cân bằng của năng lượng sống (khí) nhằm giải quyết cơn đau hoặc bệnh tật. Giải thích hiện đại cho rằng kim châm kích thích hệ thần kinh giải phóng các hóa chất trong cơ, tủy sống và não, điều chỉnh trải nghiệm đau và kích hoạt giải phóng các hóa chất và hormone khác. Châm cứu có hiệu quả lâm sàng đối với thoái hóa khớp, đau thắt lưng, viêm lồi cầu ngoài xương cánh tay, đau đầu, buồn nôn và nôn.

Cứu ngải thường bổ sung cho châm cứu và bao gồm việc đốt lá ngải cứu khô (moxa) để tạo nhiệt trên hoặc phía trên các huyệt châm cứu. Phương pháp này có thể có lợi cho chứng buồn nôn và nôn do hóa trị, nhưng bằng chứng còn mâu thuẫn cho các ứng dụng khác.

Nắn xương (Osteopathy) nhằm mục đích thúc đẩy xu hướng tự chữa lành tự nhiên của cơ thể thông qua cấu trúc và chức năng. Nắn chỉnh cột sống bằng phương pháp nắn xương có thể làm giảm đau và cải thiện chức năng ở bệnh nhân đau thắt lưng.

Trị liệu thần kinh cột sống (Chiropractic) sử dụng phương pháp nắn chỉnh cột sống hoặc các chi cùng với các phương thức không nắn chỉnh để điều chỉnh sự thẳng hàng, giảm đau và phục hồi chức năng.

Mát-xa là một thuật ngữ chung để chỉ việc ấn, xoa và tác động lên da, cơ, gân và dây chằng để hỗ trợ thư giãn và phục hồi sau chấn thương. Mát-xa là một liệu pháp hỗ trợ hiệu quả trong điều trị đau và có thể giúp giảm lo âu đồng thời cải thiện chất lượng cuộc sống.

Rolfing sử dụng kỹ thuật tác động sâu vào mô mềm của cơ thể để tái sắp xếp và cân bằng cấu trúc mạc-cơ. Một số nghiên cứu cho thấy phương pháp này giúp cải thiện dáng đi ở trẻ bại não thể co cứng và cải thiện chứng đau thắt lưng.

Phản hồi sinh học cố gắng làm cho các quá trình vô thức hoặc không tự chủ của cơ thể có thể được nhận biết bằng các giác quan để điều khiển chúng bằng tinh thần. Đây đang được chứng minh là một phương pháp dễ tiếp cận và chi phí thấp để cải thiện tình trạng căng thẳng.

Y học tái tạo (Hình 18.7) nhằm mục đích phát triển các liệu pháp để tái tạo hoặc thay thế các tế bào, mô hoặc cơ quan bị tổn thương, bệnh tật hoặc khiếm khuyết. Tế bào gốc trung mô và huyết tương giàu tiểu cầu có thể có hiệu quả đối với cơn đau do đĩa đệm, do rễ thần kinh, do khớp mặt và khớp cùng chậu.

CÁC SẢN PHẨM TỰ NHIÊN (HÌNH 18.9 VÀ 18.10)

Các phương pháp tiếp cận dinh dưỡng trong CIH thường quan tâm đến việc liệu thực phẩm có thúc đẩy hay làm giảm viêm và liệu chúng có thúc đẩy sự hình thành gốc tự do hay hoạt động như chất chống oxy hóa. Tầm quan trọng của việc tăng tỷ lệ axit béo omega-3 chống viêm so với axit béo omega-6 gây viêm thông qua chế độ ăn uống là một ví dụ điển hình của phương pháp này.

Bệnh nhân phục hồi chức năng sử dụng thực phẩm bổ sung với tỷ lệ cao hơn so với dân số chung. Ở những người bị tổn thương tủy sống (SCI), vitamin D có tác dụng có lợi trong việc duy trì mật độ khoáng của xương, và axit alpha-lipoic cùng axit béo omega-3 giúp cải thiện sức khỏe chuyển hóa. Việc bổ sung nam việt quất để dự phòng nhiễm trùng đường tiết niệu (UTI) ở nhóm bệnh nhân SCI không có hiệu quả. Ở bệnh nhân chấn thương sọ não (TBI), việc sử dụng dự phòng axit béo omega-3 được cho là có tác dụng ngăn ngừa mất sợi trục và hoạt động như một chất chống viêm mạnh. Kẽm về mặt lý thuyết có lợi cho nhóm bệnh nhân TBI, với một nghiên cứu duy nhất cho thấy sự cải thiện Điểm hôn mê Glasgow khi bổ sung.

Trong dân số chung, việc bổ sung vitamin D có thể giúp ngăn ngừa té ngã, giảm đau, tăng khả năng vận động và cải thiện chất lượng cuộc sống. Glucosamine và chondroitin sulfate có hiệu quả lâm sàng không đồng nhất, và các hướng dẫn sử dụng trong điều trị viêm khớp háng và khớp gối còn khác nhau. Strontium ranelate được xương và men răng hấp thu dễ dàng và đang chứng tỏ hiệu quả trong điều trị thoái hóa khớp. Tinh dầu là các chất cô đặc từ thực vật thường được sử dụng qua đường hô hấp hoặc bôi ngoài da, và có thể cải thiện tình trạng căng thẳng, lo âu, buồn nôn, nôn và kiểm soát đau.

KẾT LUẬN (HÌNH 18.11)

Lợi ích của các phương thức CIH tiếp tục được công nhận thông qua việc tăng cường chi trả của bảo hiểm y tế và bằng chứng về việc tiết kiệm chi phí trực tiếp và gián tiếp, đồng thời cải thiện kết quả điều trị cho bệnh nhân. Một nghiên cứu về các phương pháp CIH bao gồm nắn chỉnh cột sống, châm cứu, mát-xa, bấm huyệt, liệu pháp âm nhạc, giảm căng thẳng bằng phản ứng thư giãn và liệu pháp hình ảnh có hướng dẫn đã cho thấy giảm đau, giảm sử dụng thuốc và chứng tỏ là tiết kiệm chi phí. CIH là một phương pháp tiếp cận lấy bệnh nhân làm trung tâm, sử dụng tất cả các phương pháp chăm sóc sức khỏe và thể chất sẵn có để phục vụ tốt hơn cho từng bệnh nhân. Nghiên cứu tiếp tục khám phá các cơ chế của các phương pháp này và hiệu quả ứng dụng của chúng trong lĩnh vực phục hồi chức năng.

HÌNH 18.1 Các thành phần của Sức khỏe và Hạnh phúc Chủ động

Phương pháp tiếp cận Sức khỏe Toàn diện của Bộ Cựu chiến binh Hoa Kỳ sử dụng sơ đồ Vòng tròn Sức khỏe để thể hiện phương pháp tiếp cận đa yếu tố và cá nhân hóa cho bệnh nhân trên con đường hướng tới sức khỏe và hạnh phúc. Các Huấn luyện viên Sức khỏe Tích hợp giúp thiết lập mục tiêu và theo dõi tiến độ, và thường sử dụng các tài nguyên như Vòng tròn Sức khỏe để thúc đẩy sức khỏe và sự lành mạnh.

BẢNG 18.9 Ví dụ về các loại thực phẩm bổ sung

BẢNG 18.10 Ví dụ về các loại tinh dầu và dầu bổ sung

HÌNH 18.11 Sự gia tăng việc sử dụng Sức khỏe Bổ sung và Tích hợp Tỷ lệ phần trăm người trưởng thành đã điều chỉnh theo tuổi sử dụng yoga, thiền hoặc trị liệu thần kinh cột sống trong năm 2012 và 2017. NCHS, Khảo sát Phỏng vấn Sức khỏe Quốc gia, 2012 và 2017.

Tài liệu tham khảo

1. Reddy KP, Schult TM, Whitehead AM, Bokhour BG. Veterans Health Administration’s Whole Health System of Care: Supporting the Health, Well-Being, and Resiliency of Employees. Global Advances in Health and Medicine. 2021:10.

Bảng chú giải thuật ngữ Y học Anh – Việt